Carnaval. Brabant

Wat is Carnaval

1. Wat betekent het woord carnaval? Over de betekenis van het woord carnaval gaan verschillende verhalen rond. Een voor de hand liggende verklaring is dat ‘carnaval’ is afgeleid van het Latijnse ‘carne vale’, wat betekent: vaarwel aan het vlees.

Carnaval wordt altijd gevierd vlak voor aanvang van de vastentijd, de veertig dagen voor Pasen waarin Christenen geen vlees mochten eten. Een andere verklaring is dat het woord carnaval een verbastering is van het Latijnse woord voor scheepswagen: ‘carrus navalis’. Dat verwijst dan weer naar de optochten die traditiegetrouw door de straten trekken tijdens carnaval.

2. Waarom is 11 het gekkengetal? Het getal 11 is van oudsher het getal van de dwazen en de narren. Elf is onlosmakelijk verbonden met carnaval. Denk aan de elfde van de elfde (11 november), de Raad van Elf, het feit dat veel carnavalsactiviteiten om elf minuten over het hele of halve uur beginnen en carnavalsjubilea om de 11 jaar worden gevierd.

Elf wordt ook wel het ‘gekkengetal’ genoemd. Het wordt zo genoemd, omdat het tussen de 10 (het getal van perfectie) en de 12 (het heiligengetal) staat. Leuk detail is dat het woord ‘gekkengetal’ uit precies elf letters bestaat. Daarnaast bestaat het getal 11 uit twee keer een 1, wat staat voor gelijkheid. Met carnaval gaat iedereen verkleed en daardoor vervagen de verschillen tussen arm en rijk. Iedereen is dan gelijk.

3. Wie heeft het gezag tijdens carnaval? Een vaste traditie voor aanvang van het carnavalsfeest is dat de burgemeester van een stad of dorp de macht tijdelijk overdraagt. Dat gebeurt op vrijdagavond of zaterdagochtend, vaak tijdens een officiële ceremonie op het gemeentehuis. De ambtsketting gaat af en de symbolische sleutel van stad of dorp wordt overgedragen aan de leutvorst, die tijdens de carnavalsdagen de scepter zwaait over zijn feestende rijk. Op de meeste plekken gaat er een Prins Carnaval voorop in de polonaise, maar in de Bredase wijk ’t Ginneken is het bijvoorbeeld een Baron die het plaatselijke leutfeest aanvoert.

Op dinsdagavond wordt op de meeste plekken met veel ceremonieel vertoon weer afscheid genomen van het carnavalsfeest. Vaak gaat dat gepaard met een popverbranding, waarbij de lokale carnavalssymbolen – vaak in de vorm van strooien poppen – in brand worden gestoken. Voor kinderen is er voorafgaand soms een lampionnenoptocht. Tijdens de popverbranding ‘rouwen’ de carnavalsvierders om het aanstaande afscheid van de prins en zijn gevolg. Vroeger gebruikte de kerk de as van de poppen om op aswoensdag, de start van de vastentijd, kruisjes te zetten op de voorhoofden van gelovigen. Tegenwoordig staat op aswoensdag vooral het haring happen nog op de agenda van traditionele carnavalsvierders.

4. Wat is de historie van het carnavalsfeest? Over waar het carnavalsfeest vandaan komt gaan verschillende verhalen de ronde. Zeker is wel dat het feest eeuwen terug al werd gevierd door de katholieken. Tijdens de hervorming in de zeventiende eeuw werd het feest een tijd in de ban gedaan door de opkomst van de protestanten. Die waren tegen losbandigheid en dat maakte dat carnaval in veel plaatsen decennialang verboden was.

Het hedendaagse carnaval in Brabant wordt ook wel het Bourgondische carnaval genoemd. De insteek van deze vorm was oorspronkelijk dat van een gekostumeerd eetfestijn waarbij men elkaar belachelijk maakte. Door de armoede die heerste vanaf de bloeitijd in de Gouden Eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog wordt het traditionele carnavalsfeest in Brabant gekenmerkt door sobere kostuums, waarvan de boerenkiel met zakdoek nog het meest bekend is. Andere kenmerken van het Bourgondische carnaval is de traditie dat plaatsen tijdens carnaval van naam veranderen. Zo heet Breda met carnaval Kielegat en Roosendaal Tullepetaonestad. Ook het kiezen van een jaarlijks carnavalsmotto is typisch een Bourgondische traditie. Deze motto’s worden door deelnemers van de plaatselijke optocht vaak gebruikt als inspiratie voor hun creaties.

5. Waarom duurt carnaval vier tot vijf dagen? Dat we tegenwoordig een halve week carnaval vieren is in de loop der jaren zo gegroeid. Van oorsprong was er alleen Vastenavond, de dinsdag voor de vastentijd. Ook wel ‘vette dinsdag’ genoemd.

In de wetenschap dat de katholieken veertig dagen lang moesten vasten, gingen zij zich op dinsdagavond nog even goed te buiten aan drank en lekkernijen. Op een gegeven moment is het carnavalsfeest officieel opgerekt naar zondag tot en met dinsdag, maar in veel plaatsen begint carnaval tegenwoordig al op vrijdag.

6. Wat is het protocol? Elke plaats heeft een eigen invulling als het gaat om het carnavalsprotocol. Daaronder vallen de carnavaleske gebruiken en tradities. Onderdeel van het protocol zijn bijvoorbeeld de lokale leutvorst en zijn gevolg. Meestal gaat het om een Prins Carnaval met in ieder geval een Raad van Elf. Maar in veel plaatsen is dat gevolg uitgebreider. Dan horen er bijvoorbeeld ook een nar, een adjudant of dansmariekes bij.

Maar bij de Vastenavendviering in Bergen op Zoom (Krabbegat) kennen ze bijvoorbeeld een Gròòtste Boer en Steketee en in Oosterhout (Kaaiendonk) is er een Veldwachter. Zo heeft elke stad of dorp zijn eigen carnavalstradities. Er zijn plaatsen waar elk jaar een nieuwe Prins Carnaval wordt gekozen, maar ook plekken waar een leutvorst meerdere jaren op rij de scepter zwaait. Onder het protocol vallen ook alle vaste, locale tradities van het carnavalsfeest; van de sleuteloverdracht tot aan de popverbranding. Per plaats bewaken overkoepelende carnavalsstichtingen de naleving van het carnavalsprotocol.

7. Waarom verkleden we ons tijdens carnaval? Waar de traditie van verkleden en feesten precies vandaan komt, is niet helemaal duidelijk. Maar bij de opkomst van het katholieke geloof verbood de kerk heidense feesten. Toch gingen mensen door met feestvieren. Dit deden zij verkleed om niet herkend te worden. Bij het feesten ging het erom dat iedereen gelijk aan elkaar was. De meester diende de slaaf en de slaaf de meester.

Toen de kerk uiteindelijk besloot om het populaire volksfeest te omarmen en er een katholieke traditie van te maken, bleven de kostuums bestaan. In de oudheid droegen de mensen vaak alleen een lappenkleed of een laken over hun hoofd. Door de eeuwen heen werden de verkleedpartijen uitgebreider, van politieagenten tot levensgrote knuffelberen; tijdens carnaval kun je ze allemaal tegenkomen. Elk jaar zie je wel weer wat trends als het gaat om de carnavalskostuums. Er zijn ook plaatsen waar er een verkleedtraditie bestaat. Zo zijn in Prinsenbeek (Boemeldonck) de boerenkielen nog populair en zie je in Den Bosch (Oeteldonk) veelal de lokale carnavalskleuren rood, geel en wit terug. En Bergen op Zoom (Krabbegat) staat natuurlijk bekend om zijn gordijntjes.

8. Waar komt de carnavalsgroet ‘Alaaf’ vandaan? De kreet ‘Alaaf’ stamt af van de Keulse carnavalstraditie. Het is een vreugdekreet of begroeting tijdens carnaval. Daarbij hoort de beweging dat je met de vingertoppen van je rechterhand, je linkerslaap aantikt. Vanuit de historie werd de kreet gebruikt bij het uitbrengen van een dronk.

Op veel plekken in Nederlands klinkt het ‘alaaf’ veelvuldig tijdens de carnavalsdagen, maar in Bergen op Zoom (Krabbegat), Roosendaal (Tullepetaonestad) en Den Bosch (Oeteldonk) is de term juist taboe. In de eerste twee plaatsen groeten de feestvierders elkaar met ‘Agge mar leut et’ en in Brabantse hoofdstad klinkt het ‘Houdoe’ veelvuldig.

9. Waarom trekken er tijdens carnaval optochten door de straten? De traditie van de carnavalsoptochten is ook overgewaaid uit Keulen. Daar werd in 1823 een carnavalsstoet gehouden, om de nieuwe baas voor gek te zetten. Keulen hoorde, nadat het eerst in Frans bezit was geweest, vanaf 1815 bij Pruisen. Keulen was een belangrijke plaats in die tijd en kreeg zodoende bezoek van de keizer van het Duitse rijk.

Een groep Keulse schrijvers, onder wie Goethe, kwam op het idee een optocht te houden gebaseerd op figuren uit een boekje over het Romeinse carnaval. Daarmee wilden zij de keizer te kakken zetten. Het hoogtepunt van de optocht was de wagen van ‘Held Karneval’, de voorloper van Prins Carnaval. Nu nog sluit de Prinsenwagen traditiegetrouw veel optochten af. Vaak wordt er vanuit die wagen snoep naar het publiek langs de kant gestrooid.

10. Waar komt de term dweilen vandaan? De term ‘dweilen’ – als in van kroeg naar kroeg gaan, zoals we tijdens carnaval vaak gebruikt wordt -, stamt af van de betekenis ‘doelloos, dan wel dronken, op straat rondzwerven’. Met name in Brabant wordt de term dweilen veel gebruikt. Vaak wordt er gedweild onder begeleiding van carnavalskapellen die voor de nodige muziek onderweg zorgen, ook wel dweilorkesten genoemd.

11. Wordt carnaval alleen in Nederland gevierd? Nee, zeker niet. Carnaval is een feest dat wereldwijd op veel plekken gevierd wordt, vaak vanuit de katholieke traditie, maar er zijn ook allerlei gekostumeerde of gemaskerde feesten die weer van het traditionele carnaval zijn afgeleid. Van Europa tot Afrika en natuurlijk is carnaval in het Braziliaanse Rio de Janeiro wereldberoemd. Net zoals in Brabant elke plaats zijn eigen carnavalstradities kent, geldt dat ook voor de invulling van het feest wereldwijd